Dit is waarom elke Goudse struikelsteen gepoetst wordt

De struikelstenen of Stolpersteine brachten emeritus predikant Bert van der Togt en zangeres Soesja Citroen met elkaar in contact. Van der Togt schreef in 2021 de kerkenraad van de Westerkerk in de wijk Korte Akkeren, waartoe hij en zijn vrouw behoren, een brief. „Zou het niet mooi zijn om in het kader van de verhouding tussen kerk en Israël de Stolpersteine in onze wijk op te poetsen? Dan vallen ze meer op en houden we de herinnering aan de omgekomen Joden levend.” De kerkenraad reageerde positief, maar vroeg tegelijkertijd of het initiatief niet breder kon worden getrokken: naar heel Gouda. En, of Van der Togt de organisatie op zich wilde nemen. „Daar stemde ik mee in. Door mijn achtergrond als predikant heb ik me altijd voor de relatie kerk en Israël geïnteresseerd. Bovendien heeft Gouda, waar ik ben geboren, een heel aantal predikanten gekend die zich veel gelegen lieten liggen aan deze relatie. Denk alleen maar aan Henk van Itterzon en Hette Abma.” ## Joods verleden Om te weten te komen waar de Stolpersteine liggen, nam Van der Togt contact op met Soesja Citroen, die eveneens in Gouda woont. Citroen is de drijvende kracht achter de plaatsing van de stenen. Ze weet precies waar ze zijn geplaatst en ze kent de levensgeschiedenis van de omgekomen Joden van wie de namen op de stenen staan. Citroen heeft een Joodse achtergrond, al is ze volgens de Joodse religieuze wetten geen Jodin, omdat alleen haar grootvader van vaders zijde Joods was. „Grootvader Hans was Joods, maar hield zich daar niet zo mee bezig, tot de oorlog uitbrak. Hij heeft Auschwitz overleefd, maar sprak er vrijwel niet over. Mijn vader dook onder en huwde de vrouw bij wie hij verbleef.” Citroen is zich altijd bewust geweest van haar Joodse verleden en van de moord op 6 miljoen Joden in de oorlog. „Je kunt het niet wegduwen.” Samen met haar broer Hans en zus Michal bezocht ze een aantal jaren geleden Auschwitz. „Ik heb er alleen maar gezeten. Ik dacht: Hier is alles gebeurd. Vervolgens schreef ik het lied ”Place of silence” – plaats van stilte. Dat gaat natuurlijk over Auschwitz. Als ik ergens optreed, zing ik het altijd.” Toen Citroen bij een optreden in Borne voor het eerst Stolpersteine zag, wist ze dat „er iets moest gebeuren.” Eerder had ze in NRC Handelsblad gelezen over Gunter Demnig, de initiatiefnemer van de Stolpersteine. „Waarom ook geen struikelstenen in Gouda? dacht ik. Ik heb toen in 2010 een verhaal voor de gemeenteraad gehouden. Mijn vraag was: „Kunnen hier geen steentjes komen?” Daarop kregen we geld en zijn de eerste zeven steentjes gelegd.” Citroen vindt het belangrijk dat „we de namen van hen die zijn vermoord levend houden. Als er Stolpersteine worden geplaatst, lees ik altijd het gedicht voor van Inez Meter: ”In hun namen keren zij weer”. Dat is de herinnering levend houden. Maar het is bovendien: bekommer je om je naaste. Hier in Gouda heb ik in de voormalige synagoge het lied ”De bokken en de schapen” van Jan Boerstoel gezongen. Daarin komt de vraag aan de orde of wij voldoende moed hebben om niet laf te zijn. Heb je de innerlijke kracht om het op te nemen voor iemand anders? Een mens kan wegkijken, maar hij kan ook een medemens redden. Wat doen wij?” :::author_streamer 1::: ## Instructies Na de plaatsing van de eerste Stolpersteine, in 2012, volgden al snel vele andere. Citroen: „In totaal zijn er 389 geplaatst. De laatste was anderhalf jaar geleden. Die was voor Solomon Hamburger, de vader van schrijver Herman de Man. Alle stenen zijn overigens geplaatst door Gunter Demnig, die tot ereburger van Gouda is benoemd.” Citroen heeft van iedere omgekomen Goudse Jood zijn of haar levensgeschiedenis achterhaald. „Al die verhalen plaatste ik op Facebook, met foto’s en al. Toen vroegen de mensen waarom ik ze niet in een boek bundelde.” Citroen gaf aan de oproep gehoor. Binnenkort verschijnt een tweede boek. „Op het moment dat ”Hier woonden” uitkwam, dat is de titel van het eerste werk, waren nog niet alle Stolpersteine gelegd.” „Ik heb het boek altijd bij me als ik stenen poets”, zegt Van der Togt. „Ik bel altijd even aan bij de mensen die in het huis wonen waarvoor een of meerdere stenen liggen, anders denken ze: wat doen ze nu toch weer? En dan vraag ik of ze het verhaal kennen over de Joden die in hun huis hebben gewoond.” :::photo_gallery 1::: Van der Togt poetst de stenen altijd aan de vooravond van de wereldwijde Holocaust Memorial Day op 28 januari en kort voor 4 en 5 mei. Met tien tot vijftien man trekt hij er dan op uit. „Ik geef de mensen een A4’tje met poetsinstructies. Ze moeten de stenen eerst met een stoffer ontdoen van gruis, om krassen te voorkomen. Vervolgens zo nodig met een mengsel van water en azijn schoonmaken en laten drogen. Dan met een doekje koperpoets of Brasso aanbrengen. Weer laten drogen en ten slotte met een schone doek uitwrijven. Ik adviseer altijd een kussentje mee te nemen om je knieën te sparen.” Op een ochtend of middag poetst Van der Togt met de vrijwilligers zo’n 150 stenen. „Als we bezig zijn in april, met het oog op 4 mei, is de opkomst altijd wat groter. Die hangt ook met het weer samen.” :::author_streamer 2::: ## Kinderen Ontroerend vindt Van der Togt de Stolpersteine in de Krugerlaan. „Daar woonde een Joods gezin dat de nazi’s in Duitsland was ontvlucht. Vervolgens kwamen ze om door een geallieerd bombardement. Hoe triest kan het zijn… Hier zochten ze een goed heenkomen en dan komen ze om door een geallieerd bombardement.” Onvoorstelbaar vindt de emeritus predikant ook de tussen de zestig en zeventig stenen voor Inloophuis Domino aan de Oosthaven. „Daar was eerder het Joods bejaardenhuis. Alle bewoners zijn in een nacht op transport gezet. Slechts één heeft het overleefd. Een hele droevige geschiedenis.” Citroen: „Het zijn de stenen voor de kindjes, die mij iedere keer weer diep raken.” Vervelende reacties krijgen Citroen en Van der Togt nooit. Ook niet na 7 oktober 2023, toen de terroristen van Hamas beestachtig toesloegen in het zuiden van Israël. Citroen: „Ik heb het meegemaakt dat mensen een steen niet in de stoep midden voor hun huis wilden hebben. Het was toen: „Als ik mijn huis wil verkopen, dan moet er niet zo’n steentje voor de deur liggen.” Toen heb ik die opzij van het huis richting de garage laten plaatsen. Niet lang geleden lag de straat er open, hoorde ik van iemand. Ik ernaartoe. Buiten voor het huis liep een jonge vrouw. Ik schoot haar aan met de vraag hoe ze het vond dat het steentje aan de kant lag. Zij zei: „Daar begrijp ik niets van.” Daarop reageerde ik: „Is het dan goed dat we hem voor het huis plaatsen?” Zo is het recht gekomen.” Citroen maakte het één keer mee dat nabestaanden moeite hadden met de plaatsing van Stolpersteine, „omdat er over de stenen wordt gelopen.” Citroen: „Ik heb daarover met de familie via e-mail contact gehad. Toen gingen ze toch akkoord. Op een gegeven moment waren ze met de weg bezig en had ik de steen weggehaald. Daarop kreeg ik van de nabestaanden de vraag: „Wanneer wordt die weer teruggeplaatst?” Regelmatig komen zelfs uit het buitenland familieleden naar de stenen kijken. Citroen: „Uit de Verenigde Staten en Nieuw-Zeeland komen ze kaddisj zeggen. Het is heel bijzonder om zoiets mee te maken.”

Dit is waarom elke Goudse struikelsteen gepoetst wordt

Ontvang onze nieuwsbrief

Meer over

Impressie van Terdege
op Instagram

Thema's

Meer Terdege

Over Terdege

Service & contact

Volg ons

Dit is waarom elke Goudse struikelsteen gepoetst wordt

Ontvang onze nieuwsbrief

Meer over

Impressie van Terdege op Instagram

Thema's

Meer Terdege

Over Terdege

Service & contact

Volg ons

Impressie van Terdege
op Instagram