Prof. dr. Manu Keirse: Na een jaar beland je van de rouw in de kou

Hij is 79 jaar, maar van stoppen met werken wil Keirse niet weten. Dag in, dag uit werkt hij door. Hij geeft lezingen door heel België en Nederland. Hij schrijft boeken, spreekt mensen of studeert in zijn studeerkamer. Op kalme, rustige toon, vertelt hij verhaal na verhaal, anekdote na anekdote, doorspekt met humor. Tweemaal had de professor in de achterliggende jaren te maken met ziekte. „In 2006 werd er een agressieve vorm van prostaatkanker bij mij geconstateerd. De kans dat de ziekte zou terugkeren was groot. En jawel, in 2017, had ik het opnieuw. Elke morgen zat ik om acht uur in het ziekenhuis voor bestralingen. „Heeft u klachten, meneer Keirse?” vroeg de arts. „Ik ben een beetje moe”, antwoordde ik. De arts moest lachen. „U bent hier om acht uur omdat uw agenda vanaf halfnegen vol zit. U stopt ’s nachts om twaalf uur met werken. Dan mag u een beetje moe zijn.” Op een houten standaard in de vensterbank van zijn studeerkamer liggen enkele boeken uit Keirses indrukwekkende oeuvre. „Mijn uitgeverij bestaat 115 jaar. ”Helpen bij verlies en verdriet” is het enige boek dat daar al dertig jaar lang verschijnt en elk jaar meerdere drukken krijgt. Ik wilde het graag een nieuwe titel geven, want ik heb het behoorlijk herschreven. Sommige opvattingen zijn in die jaren ook veranderd. Maar van de uitgeverij mag ik de titel niet veranderen. Daarom zit er nu een rode sticker op: volledige nieuwe editie.” De werkkamer van Keirse is aan zijn huis vastgebouwd. Vanuit de opvallend lichte, smaakvol ingerichte ruimte kijkt de professor uit over een meertje. Aan de wanden van zijn werkkamer hangen oorkondes, onder andere zijn doctorsbul van de Universiteit Leiden, inclusief rood lakzegel. En het gebedskruisje dat in de handen van zijn moeder lag, toen ze opgebaard was. „Na mijn sterven zal dat ook tussen mijn handen liggen.” En kunst. Veel kunst. Aan elk voorwerp kleeft een verhaal. Keirse pakt een houten beeldje van de vensterbank. „Dit heb ik van mijn promotor in Leiden gekregen toen ik promoveerde. Dit soort beeldjes maakten ze bij een primitieve stam in Centraal-Afrika. Daar was het gebruikelijk dat de vader van een kind dat bij de geboorte stierf, met een stuk boomstronk naar de plaatselijke beeldhouwer ging. Die sneed er dan een jongen of een meisje uit. De moeder bond dat beeldje met een paar linten op haar rug en droeg het maanden met zich mee. Heel die stam zag dat en dan was dat onderwerp van het gesprek. In onze cultuur werd zo’n gebeurtenis in die tijd weggeduwd, er mocht niet meer over gepraat worden. Toen ik in 1989 in Leiden promoveerde op het onderwerp ”Eerste opvang bij perinatale sterfte” stond op de voorpagina’s van de Nederlandse kranten: Vlaming promoveert tot doctor over bijzonder onderwerp. Ik pleitte ervoor om zo’n kindje niet zo snel mogelijk ongezien af te voeren, maar om de ouders de tijd te geven om op een waardige manier afscheid van hun kindje te kunnen nemen. Vervolgens ontvingen ik honderden brieven. Die begonnen bijna allemaal hetzelfde: 48 jaar geleden kregen wij, 27 jaar geleden kregen wij…” ## _Ds. W.A. Zondag, die het interview afneemt: Wat maakt dat we zo moeilijk over rouw spreken? Is dat onmacht?_ Keirse: „Onmacht en onkunde. Ik kan me niet indenken dat een verstandig gezin zonder gids of routekaart in de auto stapt om naar Griekenland te rijden. Je moet toch weten hoe je daar moet komen? De meeste mensen gaan op reis door het leven en hebben nooit iets over rouw geleerd of gelezen. Komt er verdriet, dan weten ze dat vaak geen plek te geven. Een echtpaar vertelde mij recent dat ze met vier bevriende echtparen elk voorjaar een uitstapje maakten. Dit keer hadden ze gezegd: „Kunnen we wel meegaan? Het is nog geen jaar geleden dat onze 28-jarige dochter heel onverwachts overleed.” Ze gingen toch. Al die dagen is de naam van hun dochter niet genoemd. Niemand durfde het onderwerp aan te snijden. De andere echtparen praatten wel over hun eigen kinderen. Daarvan sprongen de tranen in de ogen van het echtpaar. „Ik heb last van de zon in mijn ogen”, zeiden ze dan. Niet één keer werd er over het gemis gesproken. Toen de vakantiegangers afscheid van elkaar namen, zei een van hen tegen het echtpaar: „Proficiat, je hebt je sterk gedragen.” Eenmaal thuis zat het rouwende echtpaar een hele avond op de bank te huilen. „Dit zijn nu onze vrienden.” Ze namen zich stellig voor om het jaar erop niet meer mee te gaan. Wat dat is? Onmacht en onkunde.” ## _Zondag: Toen onze dochter Rhodé overleed, belde een oud-collega uit de advocatuur mij op. Hij vroeg: Wijnand, wil je erover praten of liever niet? Ik vond dat sterk van hem._ Keirse: „Ja, vraag niet: „Hoe is het? Maar: „Hoe ben je de voorbije dagen of uren doorgekomen?” Dan laat je mensen de keuze om over hun verdriet te praten of niet..” ## _Zondag: De tijd is je beste vriend”, zegt u in een van uw boeken. Maar ik merk juist dat omstanders het na verloop van tijd veel minder vaak over het verlies hebben._ Keirse: „Dat is zeker ook waar. Na een jaar kom je van de rouw in kou terecht. „De tijd geneest alle wonden”, is ook zo’n gezegde dat mensen vaak zeggen. Maar een wond geneest alleen als je er voldoende aandacht aan geeft. Als je niet omkijkt naar een wond op je voet, kan het zijn dat je je been moet amputeren. Het kan je zelfs je leven kosten. De zorg van mensen die je ervaart, die helpt bij het genezen van een wond, niet de tijd.” ## _Zondag: In mijn eigen gezin heb ik iedereen zo verschillend zien rouwen. De één had veel tranen, de ander liet die juist niet zien. De één vond het fijn als er vrienden kwamen. Ik zelf wilde gedurende het eerste jaar bijna niemand spreken. Herkenbaar die verschillen?_ Keirse: „Ja, iedereen rouwt anders. Je bent ouders met een verdriet. Daar wil je je kinderen ook vaak niet mee belasten. De enige plek waar je je verdriet letterlijk kunt laten stromen, is onder de douche. De tranen vloeien mee met het water, het huilen wordt overstemd door het geluid van de kraan.” ## _Zondag: Driekwart van de huwelijken van ouders die een kind verliezen, gaat kapot, zeiden omstanders tegen mij. Klopt dat?_ Keirse: „Dat is klinkklare nonsens. Ik hoor dat vaak, maar ik vind dat nare onheilsboodschappen die geen wetenschappelijke evidentie hebben. Als er al barsten in het glas zitten, ja, dan zal dat waar zijn. Maar over het algemeen komen huwelijken er juist sterker uit.” ## _Zondag: We kregen veel kaarten en brieven. Ik herinner me twee totaal verschillende brieven. Beide van echtparen die een kind hadden verloren. Het ene echtpaar schreef iets in de strekking van: „Je hebt levenslang. Je wereld is voorgoed ingestort en je zult nooit meer kunnen ergens van kunnen genieten”. Het andere echtpaar schreef: „Je gaat nu door een diep dal, maar er komt een tijd dat je toch ook weer kunt genieten van mooie dingen.” Door die laatste brief voelde ik mij meer getroost dan door de eerste.”_ Keirse: „Ik hoor heel vaak: „Ons leven is dieper en zinniger geworden. Ik erger me niet meer zo aan onbenulligheden.” Je wenst niemand het verlies van een dierbare toe, maar de meeste mensen lukt het wel om een groot verlies te overleven.” ## _Zondag: Ziet u een rol voor het geloof in God bij rouw?_ Keirse: „Ik heb het in mijn boeken zeer weinig over religie. De naam van God komt er niet in voor. Maar een kardinaal die iets van mij las, zei ooit tegen me dat hij zelden zo’n diepgelovig boek had gelezen. Voor mij is geloof óók dat als mensen hier voor mij zitten met hun diepe verdriet ik hun al mijn aandacht moet geven. Maar als ze naar buiten lopen, laat ik dat gevoel weer los. Ik ben niet God de Vader Die al het leed op Zijn schouders dragen kan. Dat is voor mij geloven. Er is Iemand Die dat wel kan.” ## _Zondag: Hoe kunnen wij het beste meelijden met anderen?_ Keirse: „Dat heeft met duizend kleine dingen te maken. Ik zal twee voorbeelden geven. Ouders verloren hun enige zoon van 17 jaar, met een zware lichamelijke beperking, aan een hersentumor. Ik vroeg hen: Wat heeft u het meest geholpen? Zij vertelden: „Wij wilden rustig afscheid van hem nemen. Het mortuarium zei: „Kom in de voormiddag, dan kun je bij hem zitten, zolang jullie willen.” Het was er inderdaad rustig en kalm. Maar ineens stapte er iemand binnen. Die schrok ervan dat zijn ouders er zaten. Het was de arts die de jongen al die jaren gezien had. Hij had een witte roos bij zich en twee tranen in zijn ogen.” Dat is meelijden. Het andere voorbeeld kwam van ouders die drie kinderen hadden. Ze waren al een kind verloren. Hun derde kind had een zware lichamelijke beperking. Hun enige gezonde kind stierf aan leukemie. ’s Nachts, vlak na het overlijden, sprak de behandelende hoogleraar prachtige woorden. Eens zou het opnieuw licht worden en meer van dat soort hoopgevends. Maar de arts-assistent was een onhandige sukkelaar. De vader vertelde bij het sterfbed: „We hadden nog een nieuw fietske voor hem gekocht.” Die arts-assistent vroeg: „Meneer, wat is de kleur van het fietske?” Wij denken dan: wat een onnozele vraag. Zes weken later belde de maatschappelijk werkster deze ouders op. Wat zei die vader? „Bedank de dokter nog speciaal. Hij was zo begaan met ons kind dat hij zelfs de kleur van het fietske wilde weten waarop ons zoontje zou rijden.”” ## _Zondag knikt instemmend: Wij zijn ook altijd weer getroost als we iets op het graf van onze dochter zien liggen. Van een vriendin bijvoorbeeld. Die komt daar stil naartoe en lijdt met ons mee._ ## Onnozelaar ## _Zondag: Ik merkte dat ik na verloop van tijd de neiging kreeg om zuur te worden. Ik werd negatief. Ik kreeg de neiging om problemen van anderen te bagatelliseren. Wat moet je daartegen doen?_ Keirse: „Verlies moet je overleven. Dat vraagt om rouwarbeid. Dat is zwaar werk. En dat begint met het ervaren van de pijn van het verlies. Die pijn komt op allerlei manieren naar buiten. Prikkelbaarheid, schuld, schaamtegevoelens. Er kunnen flarden uit je leven weg zijn. Ik kom uit een gezin van elf kinderen. De vrouw van een van mijn broers verongelukte. Een aantal dagen na de begrafenis dacht ik dat mijn broer zich eenzaam zou voelen. Ik reisde naar West-Vlaanderen af om hem te bezoeken. Toen ik daar aankwam, was hij met zijn dak bezig. Hij riep: „Ge denkt toch niet dat ik voor zo’n onnozelaar als jij van het dak af zal komen.” Ik ben op het gras gaan zitten. Anderhalf uur later kwam hij naar beneden. „Nu is het zo warm en ik heb je nog niet eens wat te drinken gegeven”, zei hij. Omdat ik weet wat rouw doet, ben ik al die tijd rustig blijven zitten, maar de meeste mensen waren allang weggegaan.” ## _Zondag: Hoort vermoeidheid ook bij rouwen? Ik was vaak te moe om een pen op te pakken, laat staan om te telefoneren._ Keirse: „In een stoel zitten kan al te veel zijn. Mijn moeder kreeg op 62-jarige leeftijd kanker. Ik aanvaardde expres veel lezingen in West-Vlaanderen. Ik dacht: dan kan ik mooi bij haar op bezoek. Want zij zei altijd: „Hup, zet je taken voort.” Maar de ziekte evolueerde zo snel dat ik alle geplande lezingen pas hield na haar dood. Ik heb heel wat keren de auto langs de kant van de weg gezet. Ik was doodmoe.” ## _Zondag: En ook mooie herinneringen doen pijn. Voor het eerst weer iets zien waar je met z’n allen geweest bent… Mensen vroegen bijvoorbeeld: „Kom je weer preken in Zeeland? Jullie kunnen fijn als gezin in het huis naast de kerk verblijven.” Maar niemand van ons gezin wilde erheen. De laatste keer waren we daar immers nog compleet”_ Keirse: „Sommige mensen willen juist naar dat soort plekken toe, maar anderen helemaal niet. Iedereen is verschillend. Daarover heb ik geschreven in ”Vingerafdruk van verdriet”. Elke vingerafdruk is uniek. En zo is elk verdriet ook uniek.” ## _Zondag: Ik ontmoet kinderen die bij verlies van een broertje of zusje diepe pijn van binnen hebben, maar geen emoties tonen._ Keirse: „Kinderen voelen zich verantwoordelijk voor hun ouders. Als ze hun verdriet laten zien, zijn ze bang dat ze óf verdriet erbij krijgen óf dat ze hun ouders nog meer verdriet doen. Ik moest een keer op een school een lezing geven voor de docenten. Op mijn aandringen hebben ze ook de leerlingen van de twee hoogste klassen erbij gezet. Na afloop duwden twee jongens hun vriend naar voren: „Koert wil u iets vragen, maar durft niet”. Dus ik zei: Vraag maar. Toen kwam Koert over de brug. „Mijn vader is vijf jaar geleden gestorven toen ik 11 was, maar mijn moeder praat nooit meer over hem. Zou dat betekenen dat ze niet van elkaar gehouden hebben?” Ik zei: „Je belt haar op en zegt haar dat je over iets wilt praten wat voor jou van het grootste belang is. Bel mij maar als het niet lukt, hier heb je een kaartje met mijn telefoonnummer.” :::photo_gallery 1::: Vijf weken later belt zijn moeder. „Ik ben ontzaglijk boos op u geweest. Hoe haalt ge het toch in uw hoofd, en dát twee dagen voor z’n examens. Maar het is zo goed geweest. Ik zou er een verloren schooljaar voor over hebben gehad, maar hij haalde juist hogere cijfers.” Door erover te praten, was er weer ruimte gekomen voor groei. Geef rouwende kinderen vooral liefde en geduld.” ## _Van Dalen: U bent zelf ernstig ziek geweest. U komt uit een groot gezin waarin verliezen zijn gevallen. Heeft u zelf ook steun aan de lessen die u in uw boeken doorgeeft?_ Keirse: „Twee zussen zijn overleden aan kanker, twee broers en een zus hebben de ziekte op dit moment. Die kwaal zit echt in onze familie. Zelf heb ik ook twee keer prostaatkanker gehad. Elk moment kan het terugkomen. In de tijd dat ik ertegen behandeld werd, zat ik regelmatig in de wachtzaal bij andere patiënten. Ik zag de angst stromen. Wiebelende benen, bladzijden in een boek die omgeslagen werden zonder dat er een letter werd gelezen. De eerste vraag van artsen zou moeten zijn: „Vertel eens, waarvoor ben je bang? En waarvoor nog meer?” Ik ben zelf niet bang. Een op de zeven mensen krijgt deze ziekte. Dus waarom ik niet? Als ik mag kiezen: geef mij dan maar kanker in plaats van een hartinfarct. Dan kan ik afscheid nemen. Maar angst is verlammend voor mensen. >„Kijk en luister naar rouwende mensen, want zij die de schoenen dragen, weten het beste waar ze knellen” Hoe je angst moet bestrijden? Door bij die angst stil te staan en te aanvaarden dat de hele medische wereld een groteske leugen is. Ik heb vijftig jaar in de gezondheidszorg gewerkt. Daar is nog nooit iemand genezen. Ze stellen een behandelplan op, ze opereren. Maar om te genezen worden mensen naar huis gestuurd. Als iemand niet beter kan worden, heeft de geneeskunde het daar moeilijk mee. In Nederland krijgen mensen op hun sterfdag gemiddeld negen medicijnen, waarvan er zeven preventief zijn…” ## _Een reactie van Keirse op drie uitspraken uit zijn boeken:_ De mensen die de schoenen dragen, weten het beste waar ze knellen. „In de periode 1966 tot 1968 leefde ik drie levens. Op straat, daar vond de Leuvense Revolte plaats; aan de universiteit waar ik studeerde; en in het ziekenhuis waar ik vrijwilligerswerk deed. Op straat en in het ziekenhuis heb ik het meeste geleerd. Ik deed vrijwilligerswerk op de oncologische afdeling. Ik werd voortdurend geconfronteerd met artsen en verpleegkundigen. Die gaven zo rap antwoord op de vragen van hun patiënten. Ik had het gevoel dat ik nog zo veel moest leren. Ik voelde me onbeholpen, had vaak tranen in mijn ogen als ik het verdriet in de ogen van de mensen zag. Ik keek en luisterde maar. Er lag daar een meisje van 18 dat niet meer genezen kon. De avond voor de dag waarop ze stierf zei ze: „Jij bent de enige geweest die altijd klaar en duidelijk de waarheid tegen mij heeft gesproken.” Na haar dood las ik in het dagboek van het meisje dat de dokters haar vaak met een kwinkslag probeerden op te beuren. Ze schreef: „Ze wilden me doen geloven dat ik weer zou genezen. Ik speelde dan maar mee. Maar ik heb dezelfde vragen aan Manu gesteld. Die zei niet veel en daardoor was het voor mij helder.” Als het meisje zoiets aan mij vroeg, zei ik heel gemeend: „Ik zou dat heel graag willen dat je dat nog zou kunnen.” Ik kon mijn verdriet niet verbergen. Maar juist mijn zwijgen en luisteren gaf haar antwoord op de vragen die ze had. Kijk en luister naar de mensen, want zij die de schoenen dragen, weten het beste waar ze knellen.” In tijden van rouw en verdriet is het belangrijk om te roeien met twee riemen. „Het is belangrijk dat mensen tijd maken voor hun verdriet. En ze moeten ook werken aan hun toekomst. Verdriet een plekje geven is een onzinnige uitspraak. Verdriet gaat met je mee. Je moet het proberen te overleven. Dat kan ik het beste omschrijven met de vier taken van de rouwarbeid die ik in mijn boeken benadruk. De eerste twee taken horen bij de ene riem: het onder ogen zien van de werkelijkheid van het verlies. Dat kan wel een jaar duren. De tweede is het ervaren van de pijn van het verlies. De derde en vierde taak horen bij de andere riem: Je moet je leven aanpassen aan de wereld met dit verlies. En je moet opnieuw leren genieten van het leven. Dat evenwicht moet je steeds opnieuw zien te vinden.” Een rouwend mens heeft zonnestralen nodig. „Ah, die komt uit ”Vingerafdruk van verdriet”, het sprookje van de drie bomen. De eerste boom bleef rouwen om zijn verlies en bleef daardoor heel klein. De tweede boom wilde niet meer aan het verlies denken. Een storm velde de boom. De derde boom kon het eerste voorjaar niet groeien vanwege het gemis van de tak. Het tweede voorjaar, toen de zon ging schijnen, vroeg de boom: verwarm mij, want de wond heeft warmte nodig. Tijdens de derde zomer vroeg hij om groei. Die boom groeide uit tot een enorme boom. Als mensen niet over de kennis van rouwen beschikken, kunnen er vreemde dingen gebeuren. Eens mocht ik op een bijeenkomst spreken. De Belgische minister van onderwijs zat in de zaal. Ik zei: „Ik zou willen dat er vanaf de kleuterschool tot op de universiteit les in verdriet werd gegeven.” Toen de minister aan het woord kwam, zei hij: „Professor Keirse, u heeft gelijk. Toen ik op de middelbare school zat, heb ik mijn oudste broer plotseling verloren. Af en toe vroegen de mensen: „Frank, is je moeder er al een beetje overheen?” Niemand besefte wat het met mij deed dat ik mijn broer kwijt was. Mijn pijn kwam in boosheid en lastig gedrag naar buiten. Ik kreeg vermaningen en gedoe. Tot slot werd ik vijf dagen van school gestuurd. En wat zeiden de mensen? „Je ouders hebben het al zo moeilijk en jij maakt het hen nog lastiger!” Als je niet weet wat rouw doet, kunnen reacties zo inadequaat zijn.” Daar heb ik nog een fraai voorbeeld van. Ik moest in Leuven voor ruim tweehonderd leerlingen van 16 en 17 jaar oud spreken. Vooraf werd ik gewaarschuwd: er is een groepje van tien jongens dat alle lessen op stelten zet. Er is met hen niets aan te vangen. Dus als ze herrie maken, betekent dat niet gij iets niet goed doet. Tijdens de twee lesuren keek ik regelmatig naar dat groepje, maar die jongens gaven geen kik. Na afloop verliet iedereen de zaal, behalve zij. „Meneer, mogen we iets vragen?” Vraag maar, antwoordde ik. „Er zijn in onze middelbare school drie jongens overleden. Ze hebben in de vakantie de foto’s van hen die in de gang hingen, verwijderd. Kunt ge niet zorgen dat die foto’s terugkomen?” Laten wij mensen maar heel goed opletten en niet oordelen. Ik zeg vaak: Laat het oordeel maar over aan de magistraten, die worden ervoor betaald. Maar laat ons kijken en luisteren wat we voor anderen kunnen doen.”

Prof. dr. Manu Keirse: Na een jaar beland je van de rouw in de kou

Ontvang onze nieuwsbrief

Meer over

Impressie van Terdege
op Instagram

Thema's

Meer Terdege

Over Terdege

Service & contact

Volg ons

Prof. dr. Manu Keirse: Na een jaar beland je van de rouw in de kou

Ontvang onze nieuwsbrief

Meer over

Impressie van Terdege op Instagram

Thema's

Meer Terdege

Over Terdege

Service & contact

Volg ons

Impressie van Terdege
op Instagram